بازگشت به صفحهء اصلی

به جمعه گردی های اسماعيل نوری علا خوش آمديد

پيوند به درس هاي دانشگاه دنور | پيوند به پويشگران | پيوند به خانهء شکوه ميرزادگي | پيوند به کميتهء نجات پاسارگاد | پيوند به بخش انگليسي

جمعه 29 آبان ماه 1388 ـ 20 نوامبر 2009

در عالم سياست ورزی ايران و در ميان متفکران سياسی کشور ما بيش از بيست سال است که بحثی مفصل در مورد «جامعهء مدنی» برقرار بوده و تقريباً همگی بر اين اتفاق نظر داشته اند که جامعهء ايرانی هنوز به مرحلهء تبديل شدن به يک «جامعهء مدنی» فرا نروئيده است و، در تعليل اين «عقب ماندگی مزمن»، نقش حکومت های استبدادی ـ و بخصوص، حکومت ايدئولوژيک اسلامی به مدت سی سال ـ مورد بحث و اشاره قرار گرفته است. پس، سخن گفتن از اينکه سپهر سياسی کشور ما از نداشتن پشتيبانی يک «جامعهء مدنی» رنج می برد هيچ حرف تازه ای نيست.

اما، اگر بخواهيم بجای ارائهء تعريف های کلی، بصورتی عملی تفاوت های جوامع «مدنی شده» و «نشده» را تشريح کرده و نتايج اين «مدنی نشدگی» را، بخصوص در رفتارها و انديشه ها و فعاليت های سياسی خودمان (که از جامعه ای مدنی نشده برخاسته ايم) توضيح دهيم، ناچار خواهيم بود، به لحاظ تقدم در تحولات تاريخی، ابتدا به نوع گردش کار سياسی در جوامع مدنی نشده پرداخته و سپس راه حل هائی را که جوامع پيشرفته برای مشکلات سياسی خود يافته و به مدد اعمال آنها به سطح «جامعهء مدنی» فرا روئيده اند مطرح سازيم. در اين مقاله چنين روشی مورد نظر بوده است.

لفظ «مدنی»، که «مدنيت» و «تمدن» هم از آن می آيند، به واژهء عربی «مدينه» متصل است که مترجمين فارسی زبان آن را در برابر واژهء (civil) قرار داده اند و همين موجب شده که برخی از فعالان سياسی راه ميان بری بين «جامعهء مدنی» و «جامعهء مدينه در عربستان» پيدا کرده و در سپهر سياسی کشور آبی گل آلود ايجاد کنند. بحث ما اما به اين ميانبر زدن ها مربوط نمی شود. مترجمين می توانستند در برابر واژهء (civil)، مثلاً، از واژهء «شهری» استفاده کنند و مجموعهء واژگانی ِ کاملاً متفاوتی را بوجود آورند که مانع اينگونه ميانبر زدن های ناهنجار شود. در فارسی کنونی ما براحتی از واژهء «شهروند» در برابر واژهء «سيتيزن Citizen» استفاده می کنيم. در همين زمينه می شد و می شود که برای واژه های civil (مدنی) و civilization (تمدن) و civility (مدنيت) نيز واژه هائی با ريشهء «شهر» ساخت.

بهرحال، نکته در آن است که ما، در حوزهء اينگونه مفاهيم، با پديدهء شهرنشينی و زندگی شهری سرو کار داريم و متفکران اجتماعی از ديرباز متوجه آن بوده اند که اين نوع زندگی دارای مقتضياتی است که در انواع ديگر جوامع مفقودند. از جملهء اين مقتضيات می توان به پيدا کردن راه حل هائی برای دهانه زدن و کنترل تمايلات غريزی ِ «انسان بيرون آمده از جنگل» اشاره کرد که به نوعی روش برای «رام کردن انسان وحشی» و «اجتماعی کردن انسان خودشيفته» تعبير می شوند. زندگی شهری مستلزم دور شدن از خودمحوری و خودشيفتگی کنترل شده بوسيلهء غرايز شخصی و تن دادن به «قرار دادهای لازم برای همزيستی مسالمت آميز» است. تا اينگونه زندگی و لوازم آن در ذهنيت و فرهنگ يک جامعه جا نيفتاده باشد نمی توان قائل به آن شد که جامعهء مزبور وارد مرحلهء «جامعه مدنی» شده است و، خود بخود، ناچار است از عواقب اين دور ماندگی نيز رنج ببرد.

با توجه به اين پيشگفتار مختصر، در اين مقاله می کوشم به ويژگی های کلی سپهر سياست در همهء جوامع پرداخته و آنگاه به چگونگی تجلی آنها در جوامع مدنی نشده، و سپس جوامع مدنی توجه کرده، و تفاوت های بارز آنها را توضيح دهم.

در همهء جوامع و کشورهای عالم، و در يک «نگاه از دور» ـ که فقط اشتراکات و تفاوت ها را نشان داده و به جزئيات نمی پردازد ـ ، فعالان و نظريه پردازان سياسی را می توان در سه «اردوگاه» کلی پراکنده ديد. علت اصلی وجود اين سه اردوگاه نيز واکنش های سه گانه ای است که آدميان، بصورتی طبيعی، نسبت به «وضع موجود» زندگی اجتماعی خود نشان می دهند.

نخستين اردوگاه به «محافظه کاران» تعلق دارد؛ يعنی آنها که از «وضع موجود» راضی اند و منافع خود را در حفظ آن می بينند. تقريباً همهء هيئت های حاکمه و اعوان و انصار و نان خوران و حواشی شان در اين اردوگاه جای می گيرند و ـ تا زمانی که «وضع موجود» در هم نريخته ـ اين اشتراک منافع همچون چسبی اجتماعی آنها را بهم می چسباند و در کنار هم نگاه می دارد.

اردوگاه دوم از آن «اصلاح طلبان» است. مشخصات اصلی اين گروه آن است که اگرچه نمی خواهند «وضع موجود» کلاً بهم بريزد و روابط و ضوابط حاکم بر آن دگرگون شود اما، به دلايلی گوناگون، می کوشند تا آن را «اصلاح» کنند. از جمله، يکی از دلايل شان می تواند نارضايتی از وضعيت خودشان در داخل «وضع موجود» باشد ـ چه به دليل دور افتادن از قدرت و چه به لحاظ بهره نبردن از شبکه های توزيع ثروت ـ ؛ و يا احساس نگرانی از اينکه اگر وضع موجود، آنچنان که هست، ادامه يابد ممکن است ميزان نارضايتی مردم از رژيم را بالا برده و کل ماشين حکومتی را از بين ببرد؛ حال آنکه اگر گردانندگان رژيم تن به اصلاحات و تغييراتی بدهند که موجب کاستن نارضايتی و برقراری آرامش و رضايت در ميان مردم شود، رژيم برای آيندهء بلند مدتی بيمه خواهد شد. بهر حال، آنچه اين گروه را بهم پيوند می دهد نيز، همچنان، خود «وضع موجود» است و، در نتيجه، آنها می خواهند اطمينان يابند که بی کله گی های سردمداران رژيم موجب از هم پاشی سيستمی که آنان از آن منتفع هستند يا به آن اعتقاد دارند نشود.

اردوگاه سوم اما محل گرد آمدن همهء کسانی است که کلاً با «وضع موجود» مخالف اند و می خواهند آن را دگرگون ساخته و «وضع جديد» ی را جانشين آن کنند. اعضاء اين اردوگاه از ابستگان به دو اردوگاه ديگر متفرق تر و گوناگون ترند، چرا که تنها وجه اشتراک بين آنها موضع شان نسبت به «وضع موجود» است ـ موضعی که جنبهء حذفی و منفی دارد ـ حال آنکه در مورد «وضع جديد»، که لزوماً بايد موضعی اثباتی و ابرامی را در کار آورد، اتفاق نظری وجود ندارد و در اين اردوگاه اغلب اوقات ميزان تفرق آراء و عقايد بيش از هرگونه اشتراکی است. حتی وقتی هم که اميدی برای تغيير وضع موجود پيش آيد، بجای تمايل به وحدت در مبارزه، هر گروه، به سودای اينکه «وضع جديد» مطلوب خود را به تخت بنشاند، ديگر گروه های دگرگونی خواه را رقيب خود ديده و می کوشد تا آنها را از صحنه بيرون کند و، بدين سان، در اين لحظات نيز تمايلات حذفی و منفی در ميان اين گروه ها با شدت عمل می کند.

البته يک «شبه اردوگاه سياسی» چهارمی هم وجود دارد که از آن آفتاب پرست ها و فرصت طلبان سياسی است که بعنوان اعضاء «حزب باد» نيز شناخته می شوند و هر اردوگاهی را که تشخيص دهند بخت يا رونق بيشتری دارد خانهء خود می سازند. از پرداختن به آنها می توان در اين بحث مختصر صرف نظر کرد؛ با اين ملاحظه که در بيشتر مواقع دست اين حزب بادی ها خيلی زودتر از آنکه فکر کنند باز می شود و آنها قادر نيستند برای بلند مدت به فريب توده های وسيع بپردازند.

حال، اگر صادقانه به صحنهء سياسی جامعهء خود بنگريم، تشخيص اينکه ما به کدام از اين گروه ها تعلق داريم چندان مشکل نيست؛ همانگونه که تشخيص جايگاه هر چهرهء سياسی که در صحنه حاضر است و فعاليت می کند نيز کاری ساده است. بخصوص که اغلب فعالان سياسی از اينکه مردم بدانند که آنها به کدام اردوگاه تعلق دارند ابائی نداشته و خود تعلق شان به اردوگاه سياسی مطلوب خويش را اعلام می دارند.

اما آنچه موضوع را پيچيده می کند استدلالاتی است که هر عضو از هر يک از اين اردوگاه های سه گانه برای نشان دادن اينکه مواضع اش درست و برحق است مطرح می سازد؛ چرا که می خواهد با «يارگيری ِ» هرچه بيشتر، پايگاه اجتماعی خود را گسترده تر و قوی تر سازد، زيرا می داند که در کار فعاليت های سياسی مآلاً اين مردم اند که آيندهء سياسی کشورشان را در بلند مدت تعيين می کنند، چه بصورت استفاده از مجاری سنتی يا قانونی، چه با دست زدن به تظاهرات مسالمت آميز، چه در شکل فعاليت های خشن، و چه در قالب شرکت در انتخابات.

اگر نيک بنگريم می بينيم که در صحنهء فعاليت سياسی هم استدلال ها و توجيهات هر گروه حکم آگهی تجارتی يک شرکت تضامنی را دارد که می خواهد تا «جنس» خود را به مشتريان هرچه بيشتری بفروشد. بعبارت ديگر، منظور و نيت هر فعال سياسی در سخنرانی ها و نوشته ها و کنش هايش جلب مشتری هرچه بيشتر است.

يکی از تفاوت های آشکار جوامع مدنی نشده با جوامع مدنی شده به چگونگی انجام و برگزاری اينگونه فعاليت ها بر می گردد. در جامعه مدنی نشده، بخاطر فقدان بسياری از نهادهای لازم اجتماعی، تبليغات سياسی می تواند شکلی فريبکارانه و خدعه آميز بخود بگيرد. جامعهء مدنی اما با تمهيداتی که پيش بينی می کند اجازهء چنين امری را نمی دهد.

در همين نگاه کلی به سپهر سياست می توان ديد که ما با دو نوع مبارزهء سياسی روبرو هستيم: نخست مبارزات بين گروه های درون يک اردوگاه و ديگری مبارزهء کلی بين اردوگاه ها. تشخيص ندادن اينکه آنچه يک فعال سياسی می گويد به کدام يک از اين دو نوع مبارزه بر می گردد می تواند موجب تعبير و تفسير غلط و نتيجه گيری نادرست شود. به عبارت ديگر، هنگام بررسی سخنان يک فعال سياسی بايد به چند نکته توجه کرد:

1. آنچه می گويد به کدام جبههء مبارزه مربوط می شود: درون اردوگاهی که او به آن تعلق دارد يا فی مابين اردوگاه او با اردوگاه های ديگر؟

2. اگر گفتار مورد نظر جنبهء درون اردوگاهی را داشته باشد بايد ملتفت بود که گوينده مجبور است سخن خود را چنان بگويد که هم اردوگاهی هايش پيام او را دريافت کنند اما اعضاء دو اردوگاه ديگر نتوانند از آنچه می گويد عليه اردوگاه خود او استفاده کنند. آنچه در سياست به «دعوای خانوادگی» تعبير می شود به همين مبارزات درون يک اردوگاه اطلاق می شود.

3. و اگر گفتار عليه دو اردوگاه ديگر انجام می شود بايد توجه داشت که گوينده ملاحظات مربوط به درون اردوگاه خود را نيز در نظر دارد و نمی خواهد رقبای درون اردوگاه خودش از آنچه می گويد عليه او استفاده کنند.

در اين ميان بايد به عنصر ديگری نيز در اين معادله توجه داشت و آن مخاطبان گويندگان و فعالان سياسی اند که قرار است بوسيلهء آنان جذب يکی از سه اردوگاه شده و بصورت پشتيبان و سرباز آن اردوگاه عمل کنند.

اين مخاطبان نيز، البته و خودبخود، در معرض نتايج برآمده از «وضع موجود» هستند و می توانند به طور طبيعی در يکی از اين سه اردوگاه فعال باشند اما، پيچ قضيه در آن است که اکثر مردم به روشنی از تعلقات خود به اردوگاهی که در آن قرار می گيرند واقف نيستند. در نتيجه، آنچه در مبارزات سياسی «روشنگری، آگاه سازی و اطلاع رسانی» خوانده می شود، در واقع، کوشش فعالان سياسی است برای آگاه کردن مردمان نسبت به «تعلقات اردوگاهی» شان که می توان، در تعبير مارکسی، از آن با عنوان «تعلقات طبقاتی» نيز ياد مکرد: يکی می خواهد طبقه کارگر را آگاه کند، ديگری به دنبال روشنگری در ميان طبقهء متوسط است، و ...

هر «مخاطب»، بعنوان يک واحد اجتماعی، دارای منافع و باورهائی است و به دنبال آن است که منافع خود را حفظ و گسترده کرده و به کمک باورهای خويش جامعه را برنگی درآورد که دوست دارد. فعال سياسی می کوشد به مخاطب بقبولاند که منافع تو در همانی است که من می گويم و من می توانم برای تو جامعه ای بسازم که تو در آن راحت و مرفه باشی و ارزش ها و باورهايت را زيربنای ساختار فرهنگ آن کنی.

به عبارت ديگر، در فرگشت اين آگاه سازی و اطلاع رسانی نيز «تبليغ کننده» همچنان در حال جذب مشتری بيشتر برای متاع خويش است.

در عين حال، می توان ديد که فرد نيز، اگرچه به سخنان فعالان سياسی گوش فرا داده و «بهترين» آنها را انتخاب می کند اما، در واقعيت، اين «بهترين»، چيزی نيست جز مجموعه ای که کمترين فاصله را با حس و درک خود او از وضع موجود دارد.

همچنين، در همين هنگامه که از زمين و زمان باران سيل آسای فعاليت های سياسی جاری است، تبليغات منفی برای حذف رقيبان و تبليغات مثبت برای به فروش رساندن فکر خود بشدت جريان دارد. اما مشکل جوامع مدنی نشده در آن است که وسيله ای برای سنجش صحت و سقم ادعاهای فعالان سياسی ندارند و نمی توانند تضمينی برای اجرای وعده ها مطالبه کنند. تبليغ گران هم براحتی می توانند هر شعار و وعده ای را که مقبول جماعت باشد بدهند اما چون به قدرت دست يابند هيچ تعهدی نسبت به آنهائی که ايشان را به قدرت رسانده اند حس نکنند؛ و حتی چنان وقيح باشند که براحتی اعلام کنند که: «خدعه کردم تا زمام قدرت را در دست گيرم».

جامعهء مدنی اما برای اين وضعيت هم چاره ای دارد.

تبليغات سياسی، در عين حال، مناظره بين اردوگاه ها نيز هست و در نتيجه می توان ديد که در هر شرايط معينی اين اردوگاه ها نسبت به يکديگر چه موضع و ايستاری دارند.

آشکار است که قدرت های محافظه کار (حافظان «وضع موجود») تکليف خود را با نيروهای دگرگونی خواه به روشنی می دانند و هرگونه سازش و همکاری با آنان را ممتنع می بينند. نيروهای دگرگونی خواه نيز از محافظه کاران توقع ياری و همراهی ندارند. يعنی، هر يک از دو اردوگاه بقای خويش را نبود آن ديگری می بيند.

اما نيروهای اصلاح طلب در ميانهء اين دو اردوگاه بصورتی دائمی در حال نوسان هستند، گاه به يکی متمايل می شوند و از ديگری شماتت می بينند و گاه راه معکوس را می پيمايند و زمانی هم در برابر هر دو اردوگاه موضعی مشابه می گيرند.

در اين ميانه، نکته جالب آن است که اغلب برای فرد متعلق به اردوگاه اصلاح طلبی اين توهم پيش می آيد که آن دو اردوگاه متخاصم ديگر نسبت به اصلاح طلبان دارای رفتار مشابهی هستند و گوئی عليه آنها با يکديگر ائتلاف کرده اند!

دگرگونی خواهان نيز معمولاً اصلاح طلبان را مزاحم اصلی کار خويش می بينند چرا که آنها در جريان تغيير کلی سيستم سنگ انداخته و مانع تراشی می کنند و، در نتيجه، بر عمر رژيم می افزايند.

محافظه کاران اما گاه اصلاح طلبان را خودی می بينند و جمع آنان را يکی از بال های ماشين حکومتی خود بشمار می آورند و گاه، از ترس اينکه اصلاح طلبان به نيروهای دگرگونی خواه بپيوندند آنها را سرکوب می کنند.

بهر حال، طبيعت اصلاح طلبی، در معنای اولويت دادن به مصالح مربوط به حفظ وضع موجود، معمولاً قاطعيت را از آنان می گيرد و سياست هاشان را به سوی سازشگری و تسليم رهنمون می شود؛ بطوری که اغلب ـ بخصوص در موارد سرکوب شديد و يا غلبهء ارزش های محافظه کاران در ميان توده های مردم ـ اقدامات آنان در کار اصلاح اوضاع بکلی عقيم می ماند.

همچنين، اصلاح طلبان، برای جلوگيری از پيشرفت دگرگونی خواهان، که منجر به تغيير بنيادی وضع موجود می شود، در تبليغات خود، اغلب بر اين نکته اصرار می ورزند که دگرگونی خواهان خواستار «انقلاب» اند و ضد ارزش های مورد علاقهء جامعه عمل می کنند. آنها در يکی گرفتن دگرگونی خواهی و انقلاب نيز صرفاً به معناهای ويرانگر و خشونت آميز حرکت های اجتماعی توجه داشته و دارند. حال آنکه، از نظر علم جامعه، انقلاب دو صورت مختلف دارد. در صورت نخست آن اين خود اصلاحات است که با اوج گرفتن مبارزات مردمی شجاعت يافته، ملاحظه کاری و سازشکاری را کنار گذارده و همراستا با دگرگونی خواهان موفق می شود تا وضع موجود را به وضع جديد تبديل کند، بی آنکه در اين مورد خشونتی اعمال شده باشد.

صورت دوم اما ـ که صورت خشونت بار حرکت های اجتماعی است ـ نه بوسيلهء دگرگونی خواهان که از سوی محافظه کاران بر جامعه تحميل می شود. هنگامی که نيروی اجتماعی قوی باشد و حاکمان نشسته در قدرت نيز قادر به هضم تغيير (حتی در اشکال اصلاحی آن نباشند) و، در نتيجه، دست به سرکوب تغييرخواهان (اعم از اصلاح طلب و دگرگونی خواه) بزنند، خودبخود جنبش های اجتماعی را بسوی خشونت می رانند، که حاصل آن از ويرانگری های خيابانی تا تشکيل گروه های آماده برای مبارزهء مسلحانه، صورت های خشن مختلفی را در بر می گيرد.

انقلاب های خونين و ويرانگر عموماً از جانب حکومت های بدون انعطاف، خودشيفته، و اداره شده بوسيلهء عناصر جاهلی که زبانی جز زبان اسلحه و شکنجه و تجاوز و اعدام نمی دانند و «ترس آفرينی» (ارهاب در عربی، و تروريسم در فرنگی) را بهترين راه حل می دانند، بر جنبش های اجتماعی تحميل می شوند. اما اصلاح طلبان آن را ـ اغلب آگاهانه و برای ترساندن مردم ـ ناشی از بی صبری دگرگونبی خواهان و تن ندادن شان به «تغييرات تدريجی» می بينند.

بهر حال، نکتهء مهم در اين بازار کالاهای سياسی آن است که هر گويندهء متعلق به اردوگاهی خاص، اگر دست اش برسد و توان آن را داشته باشد، خواهد کوشيد تا «کوتاه ترين راه» را برود و در حوزهء فعاليت های اجتماعی ـ سياسی هم هيچ راهی کوتاه تر از فريبکاری در مرحلهء نخست و اعمال زور در مراحل بعدی وجود ندارد. لذا، کوشش برای در دست گرفتن ماشين حاکميت و دولت و قدرت قاهرهء نظامی و مسلح آن نيز جزئی از همين بازی بشمار می رود. هر اردوگاهی می کوشد حاکم شود و حاکم بماند و اگر «بازدارنده» ای در کار نباشد عموماً پيمودن کوتاه ترين راه به بهترين گزينه نيز تبديل می شود.

اما آيا براستی «بازدارنده» ای هم ممکن است و وجود دارد؟

«جامعهء مدنی» با «جامعهء طبيعی» فرق دارد و ماحصل روند تحول خودبخودی جوامع نيست. جامعهء مدنی پديده ای مصنوعی و اختراعی است که انسان آن را در طی تجربهء طولانی تاريخی خود، و طی هزاران آزمايش و خطا، برساخته و جانشين جامعهء طبيعی کرده است؛ او در اين راه تجربه ای بلند و پر از خونريزی و استبداد و سرکوب و شکنجه و خدعه و نيرنگ را از سر گذرانده و همين اجربه به او آگاهی بخشيده و او را کمک کرده است تا، مثل هر نوآوری و اختراع ديگری که موجب کاهش آلام و افزايش رفاه و آسودگی می شود، دست به ساختن جامعه ای غير سنتی و برپا شده بر اساس تعمد آگاهانه بزند.

به عبارت ديگر، تمام تاريخ تمدن بشری کوشش برای درک ماهيت اختلافات سياسی و يافتن «بازدارنده» هائی بوده است که نتيجهء آن را می توان بصورت چند اصل اجرائی مدون ساخته و در پی پذيرش عمومی متجلی اش نمود. برخی از مهمترين اين اصول که پايه های جامعه مدنی محسوب می شوند چنين اند:

1. جامعه مدنی تنها با پذيرش مفاد اعلاميهء حقوق بشر می تواند شکل بگيرد. اين اعلاميه گوهر «مدنيت» انسان را در خود دارد و هر فراز آن شمه ای از اين مدنيت را توضيح می دهد. جامعه ای که در پذيرش اين مفاد تعلل کند، يا بکوشد تا بعضی از آنها را تعطيل نمايد هنوز تا مدنی شدن راه درازی در پيش دارد. در عين حال، از دل مفهوم حقوق بشر است که «بايد» هائی چند بعنوان پايه های ساختاری جامعه مدنی مطرح می شوند.

2. بايد فرهنگ منفی حذف را کنار گذاشت و به هر سه اردوگاه اجازه داد که به يکسان به رسانه ها و بلندگوهای تبليغاتی دسترسی داشته باشند.

3. بايد نيروهای نظامی و مسلح اجتماع را از ورود به صحنهء سياست باز داشت تا مورد سوء استفادهء هيچ يک از اين سه اردوگاه قرار نگيرند.

4. بايد آزادی انديشه و عقيده و باور و نيز آزادی تبليغ آنها را برای همه فراهم ساخت.

5. بايد به رسانه های عمومی همچون چشمان مراقب جامعه نگريست و استقلال و آزادی شان را تأمين کرد.

6. بايد از ورود انديشه های ضد کثرت گرائی به حاکميت جلوگيری کرد بی آنکه در پی حذف آنها در داخل جامعه برآمد، چرا که آنها نيز جزئی از تکثر اجتماعی محسوب می شوند و حق حيات دارند.

7. بايد به رأی و گزينش مردم گردن نهاد؛ بی آنکه موجبی برای تحديد آزادی مخالفان رأی اکثريت مردم وجود داشته باشد.

6. بايد نظرات برآمده از سه اردوگاه سياسی را در مسيری رهنمون شد که آنها بتوانند بصورت دوره ای و بنا بر خواست مردم جايگزين هم شوند، بی آنکه بتوانند آن دو ديگر را سرکوب کنند. بعبارت ديگر، حفظ وضع موجود، اصلاح آن، و يا دگرگون سازی کلی آن بايد بصورت سه گزينهء هميشگی در برابر مردم قرار داشته بتشد و هر اردوگاه بايد دارای نمايندگانی باشد که بخواهند و بتوانند گزينهء اردوگاه خود را اجرائی کنند.

7. بايد در دست گرفتن قدرت دارای زمانی محدود باشد و هيچ صاحب قدرتی از هر کدام از سه اردوگاه سياسی نتواند بيش از مدت معينی در قدرت بماند.

8. بايد بر همه چيز «اصل تفکيک» حکمروا باشد. تفکيک ايدئولوژی از حکومت، تفکيک نيروهای مسلح از فعاليت های سياسی، تفکيک قوای سه گانه از يکديگر، تفکيک دستگاه های ناظر از دستگاه های عامل، و...

در واقع، بشريت، با گذشتن از دالان تنگ قانون جنگل و استبداد و برده داری و حکومت مذهبی و حکومت ايدئولوژيک، اکنون ـ با در دست داشتن اين دستورالعمل ها و اجرای قانونمند آنها ـ توانسته است به جامعه ای متمدن دست يابد که در آن «فرهنگ حذف» جای خود را به «فرهنگ تکثر عقايد» می دهد. چرا که فرهنگ حذف متوقف کنندهء حرکت رو به پيش جامعه، ايجاد کنندهء انسداد سياسی و آفرينندهء استمرار خودکامگی است، حال آنکه فرهنگ تکثر عقايد (فرهنگ تساهل و رواداری) تضمين می کند که جامعه همواره از بهترين امکانات خود استفاده کرده و دچار گرفتاری های دردناک و خانمان برانداز نشود.

و نکتهء آخر و بسيار مهم اينکه «عقيدهء سياسی» در «جامعهء مدنی نشده» همواره يکه خواه و حذف کننده است و، در بی منطقی مطلق، تحمل تکثر عقيده و آزادی بيان را ندارد. به عبارت ديگر، سياست جامعهء مدنی نشده بر بنياد ايدئولوژی عمل می کند چرا که ايدئولوژی آفرينندهء خودی و غير خودی، سرکوبگر غيرخودی، و از بين برندهء رنگارنگی های جامعه است.

جامعهء مدنی برای اين درد مزمن نيز درمانی ذکاوتمندانه دارد و آن اينکه، با تکيه بر اصولی که برشمرده شدند، گروه های موجود در سه اردوگاه را وا می دارد تا در داخل «احزاب» سياسی مستقل و داوطلبانه متشکل شوند و برای ادارهء جامعه دست به ارائهء «برنامه» بزنند. به اسم های احزاب جهان متمدن توجه کنيم: حزب محافظه کار، حزب ليبرال، حزب پيشرو (گاه ترقی خواه)، حزب آينده نگر، حزب دموکرات، و... در جامعه مدنی اردوگاه ها به احزاب تبديل می شوند.

بدينسان، در يک فضای متمدن (به معنای برآمده از جامعهء مدنی) و مشارکتی و اثباتی، احزاب سياسی ـ که هر يک رهبران خود را به جامعه می شناسانند و برنامه های خود برای چند سال محدود و معين آينده را مطرح ساخته و به آگاهی مردمان می رسانند ـ «عقيدهء سياسی» بجای تبديل شدن به ايدئولوژی به «برنامهء کار» ترجمه می شود. حال آنکه در فقدان چنين فضائی، ايدئولوژی ها شکل می گيرند و هيچ کدام هم (چه غيرمذهبی و چه مذهبی) فضای جامعهء مدنی را بر نمی تابند، بر لزوم طبيعی تکثر گردن نمی نهند و جز زبان حذف و محدوديت آفرينی زبان ديگری نمی شناسند.

البته بد نيست، بعنوان معترضه، به اين نکته هم توجه داشته باشيم که در قرن بيستم شاهد اين واقعيت تلخ هم بوده ايم که «حاملان ايدئولوژی» نيز ظاهراً دست به ايجاد حزب سياسی می زنند و تحت نام آن در فرگشت های دموکراتيک تعيين رهبری شرکت می کنند و گاه به قدرت می رسند؛ اما اين کار صرفاً تقليد مضحکی از سياست در جامعهء مدنی است و هميشه نيز، بقدرت رسيدن يک مجموعهء سياسی ايدئولوژی زده، به محو احزاب رقيب و استقرار سيستم های «تک حزبی» می انجامد. و می دانيم که بين «تک حزبی» و «بی حزبی» تفاوت ماهوی ويژه ای وجود ندارد. سيستم تک حزبی جامعهء مدنی را رو به نابودی می برد و درهای «جامعهء باز» را می بندد تا در پشت ديوارهای حکومت ايدئولوژيک خود دمار از روزگار مردم ستمزده در آورد.