درون‌مايه‌ی سخن‌رانی‌ها يک دست نبود. روز اول، عليرضا شمالی، دانشجوی دانشگاهِ سيراکيوز، درباره‌ی «آرای جوادِ طباطبايی در بابِ انحطاطِ ايران» و مقايسه‌ی آن با نظرِ آرامش دوستدار، مقاله خواند. برای آن زحمت کشيده بود و من بهره بردم. اما زبانِ فلسفیِ نوشته‌اش که پر از اصطلاح‌های هگلی بود، در خوردِ حوصله‌ی جمع نبود.

 

روز دوم، صبح، در پانلِ «روابط امريکا، ايران و اسرائيل» شرکت کردم. سخنرانیِ شاهور، استاد ايرانی‌تبارِ دانشگاهِ حيفا را شنيدم. خيلی خوب بود. سرم درد می‌کرد، برگشتم هتل و ساعتی خوابيدم. بعد از ظهر، منصور فرهنگ را دم در ديدم و گپی زديم. برمی‌گشت نيويورک. پاتريک کلاوسن هم سخن‌رانی خود را کرده بود و داشت برمی‌گشت. رسول نفيسی می‌گفت پانل «بحرانِ هسته‌ای ايران» هم خيلی خوب بوده. برخی از کارشناسانِ مخالف جمهوری اسلامی، موافق دستيابی ايران به سلاح هسته‌ای بودند و اين مناقشه برانگيخت.

 

بعد از ظهر روزِ دوم، پانلِ «رفراندم در ايران» بود. اسماعيلِ نوری علا و همسرش، شکوه ميرزادگی، هم سخنرانی کردند. اسماعيلِ نوری علا، رفراندم را، آشکارا، طرحی توطئه‌آميز خواند و محسن سازگارا و اکبر عطری را به دو چيز متهم کرد: داشتنِ مأموريت از جمهوری اسلامی برای تحتِ شعاع قراردادنِ مسأله‌ی انتخاباتِ رياست جمهوری و نيز داشتنِ مأموريت از سوی موساد و تندروهای امريکايی برای زمينه‌سازی جنگِ امريکا با ايران.

 

من که خو ندارم در چنين محافل سياسی برخيزم و سخن‌ران را به چالش فراخوانم، پس از آن‌که مهردادِ مشايخی نظری نقدآميز داد، برخاستم و گفتم من درباره‌ی طرح رفراندم چيزی نمی‌دانم؛ اما گفتارِ شما تحليلِ سياسی نيست، بل‌که تخريب سياسی است. داستانِ خروج محسن سازگارا و اکبر عطری را از ايران گفتم و اين‌که از بازار اتهام هيچ کس سودی نمی‌برد. بعد از جلسه گفت از اکبر عطری عذر می‌خواهم اما با محسن سازگارا مشکل دارم.

 

از پسِ آن، نشستِ يادبودِ شاهرخ مسکوب بود. احمد کريمی حکاک و حورا ياوری سخن گفتند. سخنِ حکاک، بسی عالمانه بود. روند تحول نوستالژی ويران‌گر به نوستالژی التيام‌بخش را به خوبی در آثارِ مسکوب بازنمود و به حق، اشاره کرد که آثار درون‌نگارانه و اگزيستانسياليستی مسکوب، توانايی بيشتری برای ماندگاری دارند تا آثارِ تحقيقی‌اش. سخن‌رانی حورا هم دل‌نشين بود. چقدر اين زن در سخن گفتن چيره است.

 

شب، پانلِ «ادبياتِ مهاجرت» بود. حورا گرداننده بود و سخن‌رانان، رضا دانشور، شهرنوش پارسی‌پور و من. درباره‌ی «سکولاريسم و ادبياتِ مهاجرت» سخن گفتم و اين‌که نويسندگانِ مهاجر چگونه می‌توانند به روند سکولاريزاسيون ياری کنند.

 

سازمان‌دهی کنفرانس، حرفه‌ای نبود (و شگفتا). ساعتِ ده و نيم شب، برای کسانی سخن می‌گفتم که از صبح علی الطلوع، زير طَبَقِ حرف اين و آن نشسته بودند و عرق کرده بودند و نای و رمق نداشتند. پر چيده حرف زدم.

 

مجالی برای پاسخ و پرسش نبود. جدا از اکبر مهدی، اسماعيل نوری علا به سخن درآمد و در بابِ درکِ روشنفکران از سنت با من درپيچيد. يک مدعای من اين بود که روشنفکران، مانعی مهم بر سر سکولاريزاسيون در ايران بوده‌اند و به ويژه در عصر محمد رضا شاه پهلوی، آب به آسياب سنت ريختند. روشنفکرانِ حتا محافظه‌کار (مانند حسين نصر و احسان نراقی) مادرانِ انقلابِ پنجاه و هفت بودند و تندروانِ انقلابی، پدرانِ آن. انقلابِ ايران، فرزندِ مشروعِ آگاهیِ زمانه بود، نه صنعت‌کرد و دست‌آوردِ نابِ پابرهنه‌گان و کوخ‌نشينان.
راستی، يکی از حاضران، خاطره‌ای گفت از داريوشِ آشوری که در دورانِ پيش از انقلاب و طرحِ مسأله‌ی حقوق بشر در روابط ايران و امريکا، گفته بود: کسانی که به حقوقِ بشر فکر می‌کنند، کمی هم به اضافه‌حقوقِ بشر فکر کنند لطفاً.

ا